Category Archives: Botterfubriekie Wittelte

In het provinciaal Drents maandblad ‘Drente’, jaargang 26, mei 1955, nummer 5, verscheen het artikel ‘De zuivelfabriek in vroeger dagen’ van Sjouke Cancrinus uut Dwingel. De redactie van ut Deevers Archief toont in dit bericht een afbeelding van bladzijde 7 uit genoemd maandblad, waarop een en ander over boterfabriekjes van particuliere ondernemers is beschreven. Zie afbeeling 1. De redactie van ut Deevers Archief citeert de volgende tekst.

De bordjes waren verhangen. Niet de landbouwproducten bereikten de markt, maar het waren de veeteeltproducten, biggen, vette varkens, boter en vee, die geld in het laatje brachten. De boter werd op het bedrijf zelve bereid. De boerinnen, de knappe botermaaksters niet te na gesproken, maakten in die tijd echter over het algemeen een slecht product. Hoe kon dat ook anders ! In de winter moest men eerst enige tijd de melk verzamelen om voldoende hoeveelheid voor het karnen bij elkaar te hebben. Ook aan de hygiënische omstandigheden, het beschikbare spoelwater zal menigmaal wel het een en ander hebben gehaperd. Thans zou het de best uitgeruste moderne zuivelfabrieken onder die omstandigheden ook onmogelijk geweest zijn, om van die melk als grondstof, een eerste keur product te maken.
Maar daar kwamen de eerste fabriekjes ! Meest op initiatief van particuliere ondernemers. Een uitkomst voor de boer, zowel voor de grote als de kleine en voor de laatste wel het meest.
De kleinste hoeveelheid melk kon nu elke dag aan de fabriek worden afgeleverd. De afvalproducten, ondermelk en karnemelk kreeg men op het bedrijf terug als een welkom en uitstekend voer voor de varkens en kalveren. En regelmatig ontving men om de veertien dagen wat geld op ’t handje, wat toen geen geringe verbetering in de geldcirculatie teweeg bracht.
Het was een economische sprong vooruit.
De ouden van dagen herinneren zich de eerste vestiging van de handkrachtfabriekjes nog wel: te Ruinen aan de Ruinerdijk, Dieverbrug van Hylkemeyer, Wittelte van Veeze, Uffelte van Kingma, Nijeveen van Smit, Eemster van Wiechers, enzovoort.
De oprichters verdienen een pluim, al deden ze het om persoonlijk winstbejag. Een pluim voor het nemen van het initiatief, een pluim voor het nemen van het risico.
Die fabriekjes werden handkrachtfabriekjes genoemd, omdat de centrifuge en de karn door mannekracht gedraaid moesten worden; één aan de centrifuge, twee aan de karn.

In de Provinciale Drentsche en Asser Courant verscheen op 18 december 1895 het volgende korte bericht over de oprichting van een handkracht-boterfabriek in Wittelte. Zie afbeelding 2.

Diever, 16 december 1895
Naar wij uit goede bron vernemen moet, in navolging van eenige omliggende gehuchten, ook te Wittelte het plan zijn beraamd eene boterfabriek met handkracht te plaatsen.

In de Provinciale Drentsche en Asser Courant verscheen op 21 februari 1896 het volgende bericht over de ingebruikname van de handkracht-boterfabriek in Wittelte. Zie afbeelding 3.

Diever, 19 februari 1896
Hedenmorgen is voor ’t eerst de boterfabriek met handkracht te Wittelte, geplaatst door den heer J.C. Veeze Pzn. te Dwingeloo, in werking gesteld. Alle veehouders, met uitzondering van twee, hebben hunne melk geleverd. Twee personen brachten zeer gemakkelijk de machine in beweging. In korten tijd was alle melk gecentrifugeerd.

n het ‘Nederlandsch weekblad voor zuivelbereiding en veeteelt’, jaargang 1, nummer 50, 10 maart 1896 verscheen de volgende advertentie over voorwarmers in handkracht-zuivelfabrieken. Zie afbeelding 4.

Voorwarmers in handkracht-zuivelfabrieken
De nieuwe, door mijne firma uitgevonden en gefabriceerde voorwarmer, in werking bij de zuivelfabriek te Wittelte bij Dwingelo, is bepaald onovertroffen; een belangrijk aantal reeds in bestelling.
De werking is geheel automatisch en volkomen secuur.
Brandstof-verbruik uiterst miniem.
Vraagt bijzonderheden en prijzen aan.
H.W. van der Ploeg Jzn., Grouw (Fr.)
Complete zuivelfabriek-installatie’s.

In de Provinciale Drentsche en Asser Courant verscheen op 1 april 1896 de volgende ingezonden mededeling (zeg maar reclameboodschap) over de melkvoorwarmer van werktuigkundige Van der Ploeg uit Grouw. Zie afbeelding 5.

Melkvoorwarmers
Het lastige en tijdroovende van het melkverwarmen in een kookpot heeft aan de zuivelfabriek ‘de Zwaluw’ alhier opgehouden, tengevolge van het plaatsen van een melkvoorwarmer, uiitgevonden en gefabriceerd door den heer Van der Ploeg te Grouw, em beschreven en aanbevolen in no. 37 en 40 dezer courant.
Het toestel werkt tot ieders genoegen en voldoet uitstekend; de constructie is zeer eenvoudig en doelmatig; de bediening gemakkelijk; het brandstofverbruik uiterst miniem; de toevoer van melk naar de centrifuge en de verwarming voldoende en geregeld; de afwerking netjes en soliede; de prijs zoo billijk mogelijk, terwijl de hoeveelheid heet water, ook voor ander gebruik toereikend is.
Het kan gemakkelijk 600 liter melk per uur verwarmen; in den winter bij felle koude tot ruim 30 graden, welke temperatuur kan verhoogd worden door omwinding der pijpen met isoleerkoord.
De melk, die door buizen naar de centrifuge vloeit, stort men nu eerst door eene zeef, voordat ze in de melkbak komt en verwarmd wordt, waardoor het bovenvat op de separator een daarmede ook de teems overbodig zijn geworden. De draaier der centrifuge kan direct zien op den thermometer, vóór op het trapvormig vertinde oppervlak geplaatst, of de temperstuur der melk daalt of stijgt, terwijl deze tegelijk den toevoer der melk naar den voorwarmer kan regelen. Het fabriekspersoneel is dientengevolge zeer door dit werktuig gebaat; – en rekent men daarbij de besparing van brandstof – dan zal voorzeker niemand betwijfelen, dat het toestel hooge rente afwerpt.
De omringende dorpen, onder andere Oldeholtpade, Oldeberkoop en Noordwolde, zijn van het voordeel en nut van dit werktuig zeer zeker overtuigd, – ten bewijze, dat ze direct tot plaatsing van genoemde voorwarmer overgaan. – Het fabricaat van  gezegden werktuigkundige kan dan ook in alle deele bij andere fabrieken worden aanbevolen, temeer, omdat de soliditeit en moraliteit van Van der Ploeg een zekeren waarborg geven voor eene accurate uitvoering eener bestelling.
Hartelijk dankende voor de opname dezes en andere dag- en weekbladen beleefd in overweging gevende, hunne lezers op deze nuttige uitvinding attent te maken, teeken ik mij met achting.
B. Kremer, administrateur van ‘de Zwaluw’.
Steggerda, 30 maart 1896.

In de Provinciale Drentsche en Asser Courant verscheen op 23 februari 1899 het volgende korte bericht over de oprichting van handkracht-boterfabriek in Deever. Zie afbeelding 6.

Diever, 21 februari 1899
In eene gisteravond gehouden vergadering van veehouders uit Diever en Wittelte, ten huize van W. Huiskes alhier, is besloten eene onderlinge boterfabriek, voorloopig met handkracht, op te richten. 44 veehouders hebben de melk van hunne 182 koeien toegezegd. Eene commissie bestaande uit de heeren H. Krol, H.H. Hessels, C. Offrein, R. Seinen, K.W. Fledderus, W. Bakker en K. Hessels, is benoemd om verder de zaken te regelen.

In de Provinciale Drentsche en Asser Courant verscheen op 5 april 1902 het volgende bericht over het voornemen tot oprichting van een coöperatieve boterfabriek in Wittelte. Zie afbeelding 7.

Diever, 3 april 1902
Te Wittelte was men al lang voornemens eene coöperatieve boterfabriek op te richten, doch het bleef bij het bespreken van allerlei plannen. Gisteravond was er met dit doel weer eene vergadering belegd. De aanwezigen waren allen in die mate voor oprichting, dat er nu veel kans bestaat, dat de zaak tot uitvoering zal komen; het getal toegezegde koeien is voldoende voor eene fabriek met handkracht.
De heeren K. Fledderus en P. Barelds werden uitgenoodigd de niet opgekomenen op te wekken tot deelneming en te zorgen, dat men de statuten van eene soortgelijke fabriek ter inzage verkrijgt.
Aanstaande vrijdagavond, 4 april wordt er op nieuw vergaderd ten huize van J. Warnders en dan zal een definitief besluit genomen worden. Ieder belanghebbende bedenke: “Eendracht maakt macht”.

In de Provinciale Drentsche en Asser Courant verscheen op 7 april 1907 het volgende bericht over het toetreden van Wittelter boeren tot de Coöperatieve Boterfabriek en Korenmalerij in Deever. Zie afbeelding 8.

Diever, 28 maart 1907
In de gisteravond gehouden vergadering van leden der coöperatieve boterfabriek en korenmalerij alhier werd het verzoek van eenige landbouwers uit Wittelte, om in de coöperatie te worden opgenomen, ingewilligd.
Hierdoor ondergaat onze fabriek eene gewenschte uitbreiding, daar toch hierdoor de melk van meer dan 80 koelen wordt gewonnen. Het plaatsen eener nieuwe centrifuge is evenwel nu noodzakelijk geworden.

Aantekeningen van de redactie van ut Deevers Archief
Hendrik Lefferts Barelds is geboren op 1 april 1834 in Dwingel. Hij is overleden op 11 mei 1895 in Wittelte.
Berendina Veeze is geboren op 15 september 1837 op Koldervene. Zij is overleden op 24 januari 1928 in Wittelte. Zij is een dochter van schoolmeester Pieter Veeze en Margje Eemten.
Hendrik Lefferts Barelds en Berendina Veeze trouwden op 16 april 1864 in Dwingel. Zij kregen twee zonen Bareld en Pieter. Barelds is geboren op 14 februari 1865 in Wittelte. Pieter is geboren op 17 april 1873 in Wittelte

De redactie citeert uit het boek Wittelte – Geschiedenis van de boerderijen vanaf 1770 tot heden (bladzijde 55) de volgende tekst:
Na 1890 werden in bijna alle dorpen boterfabrieken opgericht. Zo was de zuivelfabriek in Dwingeloo, de geboorteplaats van Hendrik Lefferts Barelds, in 1894 gebouwd. In Kolderveen, de geboorteplaats van zijn vrouw, was in 1892 de zuivelfabriek opgericht. Reken maar dan Hendrik Lefferts Barelds en zijn zoon Pieter met die ontwikkelingen op de hoogte waren. Omdat er in Diever/Wittelte niets werd ondernomen heeft de familie Barelds zelf een kleine centrifuge geïnstalleerd in hun karnkamer. Met die centrifuge kon men veel sneller en beter het botervet van de ondermelk scheiden. Uit overlevering is bekend dat ook de buren hun melk in de centrifuge deden en met de gescheiden room en ondermelk naar hun boerderij gingen.

Het bericht in de Provinciale Drentsche en Asser Courant (zie afbeelding 3) vermeldt dat de centrifuge is geplaatst door J.C. Veeze Pzn. uit Dwingel. Jan Christiaan Veeze Pzn. is geboren op 28 april 1847 op Koldervene. Hij is overleden op 17 september 1940 in Dwingel. Hij is begraven op de kaarkhof van Dwingel. Hij is een zoon van schoolmeester Pieter Veeze en Margje Eemten. Hij is de jongste broer van Berendina Veeze, de echtgenote van Hendrik Lefferts Barelds.

Hendrik Lefferts Barelds heeft de ingebruikname van de centrifuge in de karnkamer van zijn boerderij op 19 februari 1896 niet meegemaakt. Hij stierf op 11 mei 1895.
Het boek Wittelte – Geschiedenis van de boerderijen vanaf 1770 tot heden vermeld het adres van de boerderij van Hendrik Lefferts Barelds: Wittelte 121, nu Wittelterweg 12a.
Na de opening van de straatweg Wittelterbrug-Diever in 1905 waren er voor de Wittelter boeren geen fysieke belemmeringen meer lid te worden van de Coöperatieve Zuivelfabriek en Korenmalerij an ut Katt’nende in Deever. Omstreeks die tijd zal Pieter Barelds gestopt zijn met zijn particuliere boterfabriekje en lid zijn geworden van de coöperatieve Deeverse botterfubriek. Zie bijvoorbeeld afbeelding 8.

De redactie heeft de aan het einde van dit bericht afgebeelde kleurenfoto (zie afbeelding 9) van de boerderij met het huidige adres Wittelterweg 12a gemaakt op donderdag 26 april 2018.

 Afbeelding 1

Afbeelding 2

Afbeelding 3

Afbeelding 4

Afbeelding 5

Afbeelding 6

Afbeelding 7

Afbeelding 8

Afbeelding 9